Temat artykułu jest bardzo szeroki. W ramach kilku stron trudno opisać całość współzależności między żywieniem a zachowaniem. Pewne jest jednak to, że taka istnieje. W niniejszej pracy chciałbym zwrócić uwagę na najważniejsze aspekty tego zagadnienia, zasygnalizować kluczowe kwestie i zachęcić czytelnika do dalszego zgłębiania tematu.

Zacznijmy od tego, że nauka o zachowaniu zwierząt jest trudna do zdefiniowania w sposób prosty i jednoznaczny. Biorąc pod uwagę definicję, zachowanie określamy jako skoordynowane postępowanie w odniesieniu do określonego otoczenia w określonym czasie, związanym z reakcjami na bodźce zewnętrzne. Wpływ na behawior mają na pewno czynniki genetyczne, ale także w bardzo dużym stopniu oddziaływanie środowiskowe. W tym kontekście żywienie, jako jeden z podstawowych elementów, wydaje się mieć niebagatelne znaczenie.

Najważniejsze elementy behawioru

Zanim przejdziemy do omawiania wpływu żywienia na zachowanie, zasygnalizujmy kilka najważniejszych elementów behawioru. W każdym przypadku pewnym działaniom zwierząt towarzyszy ukierunkowanie na osiągnięcie konkretnego celu. Mówimy tu o działaniu reaktywnym, które może być, a w zasadzie prawie zawsze jest rezultatem wpływu bodźców zewnętrznych i uwarunkowań genetycznych. Możemy wskazać tu popędy, które zdeterminowane są przez wcześniejsze doświadczenia, ale w dużej mierze wykorzystywane są przez poszczególne osobniki nieświadomie. Oczywiście, jest to wynikiem eksploracji i procesów poznawczych oraz rezultatem, można powiedzieć, doświadczalnej akceptacji. Takie działanie wykorzystuje sprzężenie zwrotne między przyczyną a skutkiem. Finalnie prowadzi to do usiłowania przystosowania się organizmu do określonych warunków zewnętrznych, co ma mu zapewnić przetrwanie – podstawową wartość behawioru.

Trzy podstawowe trudności

Biorąc pod uwagę psy i najczęściej spotykane problemy behawioralne, powinniśmy wyróżnić trzy podstawowe trudności w utrzymaniu tego gatunku:

• Trudności wychowawcze
  Są to najczęściej występujące przypadłości, które połączyć należy raczej z zachowaniem właściciela, który nie do końca rozumie sposób funkcjonowania zwierzęcia, przez co dochodzi do błędów w przekazywaniu zrozumiałych komunikatów. Związane jest to z nieznajomością reguł komunikacji w obrębie gatunku. Terapeutycznie zaburzenia te dość łatwo wyeliminować, a doświadczony behawiorysta potrafi szybko zmodyfikować postępowanie przede wszystkim właściciela i przez to jego podopiecznego. W tej grupie zaburzeń najczęściej spotykamy ucieczki, obgryzanie przedmiotów, ciągnięcie na smyczy, lęk separacyjny, brudzenie w domu oraz agresję wobec psów i ludzi. W postępowaniu terapeutycznym ważne jest stosowanie spójnych i zrozumiałych dla zwierzaka komunikatów, ale też dokładne wyjaśnienie właścicielowi celowości prowadzenia zrozumiałej dla zwierzaka komunikacji.
• Problemy adaptacyjne
  Dotyczą zazwyczaj zwierząt starszych, które z różnych przyczyn muszą zmienić właściciela lub miejsce pobytu. Niejednokrotnie mają one za sobą ciężkie przeżycia, o których my jako terapeuci niewiele wiemy. Te przeżycia manifestują się różnego rodzaju zaburzeniami zachowania. Okres adaptacji do nowego otoczenia może trwać nawet kilka miesięcy, a zaburzenia mogą ujawniać się w tym czasie stopniowo. Musimy tu zrozumieć wagę i ważność okresu adaptacji, zaakceptować pewne zachowania zwierzęcia i próbować je delikatnie modyfikować. W tym przypadku żywienie zwierząt ma minimalny wpływ. Musimy tylko pamiętać o prawidłowym komponowaniu dawki pokarmowej.
• Zaburzenia nerwicowe
  Są najtrudniejsze do leczenia. Związane są nie tylko z otoczeniem, ale również ze zmianami chorobowymi, szczególnie układu nerwowego. Podstawą działania jest dokładna diagnostyka. Objawy zaburzeń nerwicowych są bardzo różne i towarzyszą im pewne objawy wegetatywne, takie jak przyśpieszone bicie serca, oddech czy mimowolne oddawanie kału. Leczenie wymaga współpracy właściciela, lekarza weterynarii, behawiorysty i dietetyka. Najczęściej występującymi objawami nerwowymi są: lęk, depresja, agresywność, zachowania stereotypowe i syndrom kennelowy. Przewlekłe stany lękowe doprowadzają do dużych dolegliwości psychosomatycznych, w tym zaburzeń trawienia. Depresja jest kolejnym krokiem po lęku. Maskuje ona lęk, a objawy powodują osowiałość, brak radości z życia i niechęć do spaceru. Zachowania stereotypowe prowadzą do samookaleczenia, ganiania ogona itp. Objaw jest wyrazem odreagowania, wyładowania napięcia. Jednym z czynników wywołujących to zachowanie może być żywienie.

Jak wpływać na behawior przez dietę?

Zanim przejdziemy do omawiania wpływu żywienia na zachowanie psów, musimy określić, jakimi drogami możemy wpływać na behawior poprzez dietę. Otóż są to dwa kierunki:

1. Modyfikowanie zaburzeń behawioralnych przez odpowiednie żywienie – zachowanie jest regulowane m.in. przez pewne neuroprzekaźniki, a ich poziom może być uwarunkowany obecnością makro- i mikroelementów, witamin i innych substancji, które występują w karmach. Pożywienie zawierające np. tryptofan i tyrozynę, które są neuroprzekaźnikami serotoniny i katecholamin, bez wątpienia wpływa na funkcjonowanie psa. Co więcej, nie tylko zawartość, ale także biodostępność pewnych aminokwasów warunkują jakość karmy oraz potrafią modyfikować zachowanie i samopoczucie psów w różnych warunkach. Innym przykładem jest oddziaływanie na funkcjonowanie mózgu kwasów tłuszczowych jako elementów układów serotoninergicznego i dopaminergicznego, odpowiadających za możliwości poznawcze.
2. Eliminowanie zaburzeń behawioralnych wywołanych przez nieprawidłowe żywienie (pod względem zarówno ilościowym, jak i jakościowym) – zmiana zachowania w związku ze złym żywieniem. Chodzi tu przykładowo o ograniczenie ruchu w związku z nadwagą i otyłością, ograniczony dostęp do karmy czy niedobór składników pokarmowych. Z punktu widzenia lekarza weterynarii te problemy występują najczęściej.

Wiemy o tym, że niebagatelny wpływ na rozwój psychiki zwierzęcia mają pierwsze tygodnie życia. Niewiele osób łączy to jednak z błędami żywieniowymi. Tymczasem udowodniono, że wiele antysocjalnych zachowań i nadmiernej agresywności bądź lękliwości u zwierząt może wynikać z niedożywienia matki, która jest wówczas bardziej agresywna w stosunku do swego potomstwa. Niedobory nie tylko ilościowe, ale przede wszystkim jakościowe w żywieniu suk ciężarnych i karmiących modelują możliwości adaptacyjne i poznawcze szczeniąt, a w efekcie zaburzenia u dorosłych psów.

Jak więc widać, optymalne żywienie warunkuje nie tylko zdrowie, ale także prawidłowe zachowanie.

Najczęstsze błędy żywieniowe

Najczęstszymi błędami żywieniowymi wpływającymi na problemy behawioralne są:

Wynikiem mogą być zaburzenia zdrowotne związane zarówno z układem nerwowym, jak i z prawidłową przemianą materii

Zmiana behawioru a błędy żywieniowe

• Nieprawidłowe dopasowanie wartości energetycznej dawki pokarmowej do zapotrzebowania
  Prowadzi to do dwojakiego rodzaju odchyleń – nadwagi bądź otyłości i niedowagi lub wycieńczenia. Oba rodzaje zaburzeń powodują znaczną zmianę w zachowaniu psów – od zmniejszonej ruchliwości i apatii (zwiększona masa ciała) po zachowania agresywne związane z pierwotnym dążeniem do zdobywania pokarmu (przy długotrwałym braku dostępu do jedzenia).
• Dieta źle zbilansowana pod względem jakościowym i ilościowym (przyczyna niedoborów składników odżywczych)
• O tym pisałem wcześniej chociażby w przypadku niedoborów aminokwasów czy kwasów tłuszczowych. W tym miejscu zwróćmy uwagę na jakość surowców używanych do produkcji karmy. Często źródłem białka w pożywieniu niskiej jakości jest kukurydza, która zawiera niewielkie ilości tryptofanu i stanowi zagrożenie dla zwierząt wrażliwych na deficyt serotoniny, która odpowiada za kontrolę nastroju i wrażliwość m.in. na ból, dźwięk czy dotyk. Bierze udział w regulacji procesów snu i czuwania, co oznacza, że jej niedobór może prowadzić do zaburzeń snu, a u młodych utrudnia procesy uczenia i, co równie ważne, jej brak uniemożliwia dobrą pracę terapeutyczną. Z drugiej strony bogate w węglowodany surowce pokarmowe (szczególnie te, które zawierają bezwartościowe lub proste węglowodany) są przyczyną nadmiernej aktywności i nadwrażliwości na bodźce o normalnym nasileniu. Podobne przykłady możemy mnożyć. Jakie jest rozwiązanie? Dokładna analiza etykiet karmy i wybór pod względem nie tylko ilościowym, ale szczególnie jakościowym.
• Nieodpowiednia częstotliwość i wielkość posiłków
  W tym przypadku dochodzi do zmian nerwicowych, tzw. żebrania, a także możliwości poszukiwania pożywienia w terenie. Jeżeli z kolei częstotliwość i wielkość posiłków jest zbyt duża, dochodzi do nadwagi lub otyłości.
• Nadmierne stosowanie przekąsek i dokarmianie
  Konsekwencjami tego błędu są nadwaga, otyłość i zaburzenia przemiany materii.
• Brak dostosowania diety do wieku, stanu zdrowia czy stanu fizjologicznego zwierzęcia

Zmiana behawioru a błędy żywieniowe

Błędy żywieniowe wpływające na behawior przedstawiono na rysunku. Wyjaśnijmy pojęcia pojawiające się na nim. Głód fizyczny oznacza ograniczony dostęp zwierząt do karmy. Zwierzęta w takim wypadku stają się agresywne, wśród niektórych gatunków zwierząt może on prowadzić nawet do kanibalizmu (innego zaburzenia zachowania). Innymi objawami, występującymi w skrajnym głodzie, mogą być apatia, rezygnacja z poszukiwania pokarmu, brak chęci do życia. Efektem końcowym takiego stanu jest śmierć. Głód fizyczny może być przyczyną zmian chorobowych lub anatomicznych, uniemożliwiających pobieranie pokarmu. Innym rodzajem głodu jest ten występujący na tle fizjologicznym, którego przyczyną jest niezbilansowana, podawana przewlekle karma. Przykłady podałem wyżej. Koprofagia, czyli zjadanie własnych odchodów, jest natomiast częstym problemem występującym u psów karmionych niedoborowo lub tych z zaburzeniami trawienia bądź składu flory bakteryjnej. Zazwyczaj zmiana diety na odpowiednio zbilansowaną i dopasowaną do wieku i aktywności rozwiązuje problem. Czasami jednak koprofagia pojawia się u zwierząt karmionych pełnowartościowymi karmami komercyjnymi. Wówczas przyczyną może być wyjałowienie przewodu pokarmowego (wcześniejsze stosowanie np. antybiotyków), a rozwiązaniem uzupełnienie diety w probiotyki i substancje prebiotyczne. Nadmiar energetyczny prowadzi zazwyczaj do nadwagi i otyłości, a nadmiar mineralno-witaminowy dotyczy szczególnie tych związków, które mogą być magazynowane w organizmie. Szczególną uwagę chciałbym zwrócić w tym miejscu na witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, czyli A, D, E i K. Szczupłość miejsca nie pozwala na rozwinięcie tematu, ale zachęcam do przeanalizowania skutków nadmiaru tych witamin na zdrowie i zmiany zachowania psów.

Znając podstawowe zaburzenia zachowania wywoływane przez błędy żywieniowe, łatwo wywnioskować, że w wielu przypadkach modyfikacja diety może zmieniać behawior. Na zachowanie psa wpływamy, stosując się do trzech podstawowych zasad, w myśl których powinniśmy:

1. zaspokoić jakościowe i ilościowe potrzeby żywieniowe,
2. prawidłowo bilansować karmę,
3. stosować suplementację w sposób kontrolowany.

Stany wpływające na zachowanie warunkowane pożywieniem

Kolejnym etapem wprowadzenia prawidłowego działania terapeutycznego za pomocą diety jest poznanie stanów wpływających na zachowanie warunkowane pożywieniem. Są to pojęcia głodu, sytości, strawności i smakowitości.

Głód (inaczej łaknienie) to fizjologiczne odczucie stanu organizmów wyższych związane z niedoborem pożywienia i składników pokarmowych (takich jak białka, tłuszcze, cukry, witaminy czy sole mineralne). Jest także popędem przyczyniającym się do zachowań skierowanych na pobieranie pokarmu i jego zdobywanie. Przeciwieństwem uczucia głodu jest uczucie sytości, której ośrodek, zlokalizowany w podwzgórzu, pobudzany jest wysokim stężeniem glukozy w krwi, a umiejętności wywoływania uczucia sytości pozwalają na leczenie problemów behawioralnych związanych z nadmierną wagą lub zaburzeniami metabolicznymi.

Strawność z kolei to ocena jakościowa składnika pokarmu, który ulegnie strawieniu i wchłonięciu, oraz jego dostępności dla procesów metabolicznych organizmu. Dlaczego jest ona ważna? Otóż zawartość ilościowa składnika w karmie często jest prawidłowa, ale mimo to niewystarczająca z powodu słabej strawności. Dlatego należy przyjąć, że powinna ona wynosić min. 75%, a mniejsza niż 70% może być przyczyną biegunek, zaparć, niedoborów składników pokarmowych itp.

Ostatnim wskaźnikiem jest smakowitość, czyli cecha, która decyduje o chęci pobierania pokarmu. Odpowiadają za nią przede wszystkim tłuszcze i dodatki smakowo-zapachowe. Wpływ na nią mają także zapach, smak oraz tekstura i temperatura pożywienia.

Decyzje żywieniowe psów

Wszystkie te parametry współdziałają ze sobą i w znacznym stopniu wpływają na zachowanie związane z żywieniem, a szczególnie na decyzje żywieniowe psów, wśród których wyróżniamy następujące modele:

• neofilię, czyli chęć przyjmowania pokarmu, z którym zwierzę nie miało wcześniej kontaktu lub z którym nie miało kontaktu od długiego czasu,
• eofobię, która jest zjawiskiem przeciwstawnym neofilii i polega na odmowie jedzenia nowej karmy,
• awersję, czyli kolejny mechanizm selekcji pokarmu wykorzystywany przez zwierzęta w celu uniknięcia karmy, która jest dla nich nieodpowiednia. Jeżeli zapach lub sama karma (jej wygląd, kolor, smak, temperatura itp.) czy też sposób podania posiłku kojarzone są z jakimikolwiek nieprzyjemnymi okolicznościami, które miały miejsce w przeszłości (na przykład karmienie „na siłę” w czasie choroby), to z dużym prawdopodobieństwem takiej karmy zwierzę będzie unikało w przyszłości.

Znając te modele zachowań, w sposób bardziej świadomy możemy wpływać na wybór rodzaju pożywienia oraz na prawidłowy rozwój organizmu.

Barwniki, konserwanty, wzmacniacze smaku…

Ponieważ karmy komercyjne są produktami „długotrwałymi”, musimy mieć świadomość, że część wykorzystanych do ich produkcji substancji chemicznych nie jest obojętna dla zdrowia i w efekcie dla modyfikacji zachowań psów. Szczególną grupą są barwniki, konserwanty i związki poprawiające smak i zapach. Należą do nich m.in BHT (E321) – butylowany hydroksytoulen, zapobiegający psuciu się produktów żywnościowych, oraz BHA (E320) – konserwant i przeciwutleniacz. Wpływają one nie tylko na trwałość karmy, ale również na zdrowie zwierząt. Być może lepszym wyborem będą te karmy, które stabilizowane są składnikami naturalnymi (tokoferolem, kwasem cytrynowym lub kwasem askorbinowym). Aby ułatwić czytanie etykiet, zauważmy, że poszczególne substancje oznaczane jako E dzielą się na:

• E od 100 do 199 – barwniki,
• E od 200 do 299 – konserwanty,
• E od 600 do 699 – wzmacniacze smaku.

Kilka ważnych zasad

Podsumowując informacje zawarte w tym krótkim artykule, który stanowi zarys problemu, możemy stwierdzić, że zmniejszenie lub uniknięcie negatywnych behawioralnych skutków problemów żywieniowych uzyskamy, stosując się do kilku zasad:

• należy zaspokajać ilościowe i jakościowe potrzeby pokarmowe psów,
• Należy bilansować dawki pokarmowe pod kątem rasy, wieku, płci i stanu fizjologicznego psa,
• w razie konieczności trzeba stosować suplementy lub dodatki dostosowane do bieżących potrzeb zwierzęcia,
• w przypadku zmiany karmy nową wprowadza się stopniowo,
• w przypadku karmienia większej grupy zwierząt osobno należy karmić psy agresywne lub chore, aby nie wpływały negatywnie na zachowanie innych,
• przede wszystkim trzeba obserwować zachowanie psa i świadomie podchodzić do wyboru rodzaju karmy i modelu żywienia,
• jeżeli obserwowane są nieprawidłowości, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem weterynarii i w miarę potrzeby z behawiorystą.

dr n. wet. Jarosław Sobolewski
Centrum Weterynarii UMK w Toruniu

Bibliografia:

1. Ceregrzyn M., Lechowski R., Barszczewska B., Podstawy żywienia psów i kotów, Wyd. Elsevier Urban & Partner, Warszawa 2013.
2. De Napoli J.S., Dodman N.H., Shuster L., Rand W.M., Gross K.L., Effect of dietary protein content and tryptophan supplementation on dominance aggression, territorial aggression, and hyperactivity in dogs, „J. Am. Vet. Med. Assoc.” 217/2000, s. 504–508.
3. Diez M., Naguyen M., Epidemiologia otyłości u psów i kotów, „Vet Focus” 16(1)/2006, s. 2–4.
4. German A., Kliniczne zagrożenia związane z otyłością u zwierząt towarzyszących, „Vet Focus” 16(1)/2006, s. 21–26.
5. Grela E.R., Behawioralne następstwa nieprawidłowego żywienia zwierząt, „Życie Wet.” 91(2)/2016, s. 93–96.
6. Jarosz M. (red. nauk.), Zalecenia zdrowego żywienia w schorzeniach układu krążenia, układu oddechowego, narządu ruchu, psychosomatycznych i onkologicznych, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2012.
7. Keally R.D. i in., Effects of diet restrictionon life span and age-relatedchanges in dog, „J Am Vet Med Assoc” 220/2002, s. 1315–1320.
8. Matuszak M., Suliburska J., Znaczenie redukcji masy ciała w leczeniu chorób metabolicznych, „Forum Zaburzeń Metabolicznych” 3(3)/2012, s. 104–109.
9. Naguyen P., Diez M., Aspekty żywieniowe związane z otyłością, „Vet Focus” 16(1)/2006, s. 35–38.
10. Pisula W., Psychologia zachowań eksploracyjnych zwierząt, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, s. 70–89.

Są dwa kierunki wpływania na behawior przez dietę: modyfikowanie zaburzeń behawioralnych przez odpowiednie żywienie oraz eliminowanie takich zaburzeń wywołanych przez nieprawidłowe karmienie.

Niedobory nie tylko ilościowe, ale przede wszystkim jakościowe w żywieniu suk ciężarnych i karmiących modelują możliwości adaptacyjne i poznawcze szczeniąt, a w efekcie zaburzenia u dorosłych psów.

Bogate w węglowodany surowce pokarmowe (szczególnie te, które zawierają bezwartościowe lub proste węglowodany) są przyczyną nadmiernej aktywności i nadwrażliwości na bodźce o normalnym nasileniu.

Ponieważ karmy komercyjne są produktami „długotrwałymi”, musimy mieć świadomość, że część wykorzystanych do ich produkcji substancji chemicznych nie jest obojętna dla zdrowia i w efekcie dla modyfikacji zachowań psów.